اندازه و توسعه اقتصاد سایه در ایران

اندازه و توسعه اقتصاد سایه (اقتصاد زیرزمینی) در ایران

اقتصاد سایه یا اقتصاد زیرزمینی به فعالیت‌های اقتصادی اشاره دارد که خارج از چارچوب رسمی و ثبت‌شده انجام می‌شوند، مانند فعالیت‌های غیررسمی، فرار مالیاتی یا تجارت سیاه. بر اساس مطالعات مختلف، اندازه این اقتصاد در ایران تحت تأثیر عوامل مختلفی مانند جنگ، تحریم‌ها، تورم، بیکاری و باز بودن تجاری قرار گرفته است. در ادامه، آمار کاملی از اندازه آن به عنوان درصدی از تولید ناخالص داخلی (GDP) بر اساس منابع معتبر ارائه می‌شود.

روند کلی توسعه

• در دوره جنگ ایران و عراق (۱۹۸۰-۱۹۸۸)، اندازه اقتصاد سایه افزایش چشمگیری داشت و سپس با نوساناتی کاهش یافت. منبع
• تحریم‌های بین‌المللی، به ویژه تحریم‌های متوسط و شدید، تأثیر مثبت و معناداری بر افزایش اندازه اقتصاد سایه داشته‌اند. برای مثال، تحریم‌های ضعیف تأثیر کوتاهی ندارند، اما تحریم‌های متوسط در بلندمدت حدود ۰.۷۲ درصد و در کوتاه‌مدت ۰.۰۵۶ درصد افزایش ایجاد می‌کنند، در حالی که تحریم‌های شدید در کوتاه‌مدت ۰.۸۶ درصد افزایش می‌دهند. منبع
• میانگین اندازه اقتصاد سایه در ایران بر اساس روش‌های مختلف MIMIC متفاوت است: حدود ۳۱.۸۳٪ از GDP در دوره ۱۹۷۹-۲۰۱۹، ۳۷٪ در دوره ۱۹۹۱-۲۰۲۴، و ۱۶.۸۱٪ در دوره ۱۹۸۰-۲۰۲۰. منبع
• بر اساس تخمین‌های جدیدتر (Medina و Schneider, ۲۰۱۸)، میانگین از ۱۹۹۱ تا ۲۰۱۵ حدود ۱۷.۸۸٪ است، با کمترین مقدار ۱۴.۵۲٪ در ۲۰۰۷ و بیشترین ۲۱.۰۶٪ در ۱۹۹۵. این مقدار کمتر از میانگین جهانی (۲۷.۷۸٪) است. منبع

آمار سالانه اندازه اقتصاد سایه (درصد از GDP)

بر اساس تخمین‌های Friedrich Schneider (به‌روزرسانی‌شده تا ۲۰۱۳)، داده‌های سالانه برای ایران به شرح زیر است: منبع

میانگین این دوره: ۱۷.۸۴٪.

برای سال‌های جدیدتر (بر اساس Medina و Schneider): منبع

• ۲۰۱۴: ۱۶.۱۴٪
• ۲۰۱۵: ۱۸.۳۸٪

تخمین‌های قدیمی‌تر (۱۹۹۹-۲۰۰۷، بر اساس گزارش بانک جهانی)

برای مقایسه، داده‌های دیگری از Schneider (۲۰۰۷) وجود دارد که کمی متفاوت است: منبع

این تفاوت‌ها به دلیل به‌روزرسانی روش‌شناسی (مانند MIMIC) در مطالعات بعدی است.

عوامل مؤثر بر توسعه

• تورم و بیکاری: رابطه مثبت با اندازه اقتصاد سایه.
• باز بودن تجاری و بخش ساخت‌وساز: افزایش‌دهنده.
• نرخ مشارکت نیروی کار و GDP: رابطه منفی.
• تحریم‌ها اقتصاد رسمی را کوچک کرده و فعالیت‌های زیرزمینی را افزایش می‌دهند، به ویژه از ۲۰۱۲ به بعد که منجر به کاهش طبقه متوسط و واردات شد. منبع

برای داده‌های جدیدتر (پس از ۲۰۱۵)، مطالعات محدودی وجود دارد، اما روند کلی نشان‌دهنده نوسانات به دلیل تحریم‌ها و چالش‌های اقتصادی است.

اندازه اقتصاد سایه در ایران از سال ۲۰۱۶ تا ۲۰۲۴

متأسفانه، تخمین‌های رسمی و به‌روز از اندازه اقتصاد سایه (shadow/informal economy) به عنوان درصد از GDP برای سال‌های پس از ۲۰۱۵ بسیار محدود هستند. معتبرترین منبع جهانی، مطالعات Leandro Medina و Friedrich Schneider (از صندوق بین‌المللی پول و دانشگاه لینز) است که آخرین داده‌های منتشرشده آن‌ها تا سال ۲۰۱۷ می‌رسد و میانگین اندازه اقتصاد سایه در ایران را حدود ۱۸-۱۹٪ از GDP تخمین می‌زند (با نوساناتی بین ۱۳.۲٪ تا ۲۰.۵٪ در دوره‌های مختلف).

برای سال‌های ۲۰۱۶ تا ۲۰۲۴، هیچ تخمین سالانه رسمی جدیدی از Schneider یا Medina یافت نشد. مطالعات جدیدتر (مانند ۲۰۲۲-۲۰۲۳) بیشتر بر روش MIMIC تمرکز دارند اما داده‌های سالانه دقیق برای ایران ارائه نمی‌دهند. برخی تخمین‌های غیررسمی یا محلی وجود دارد:

تخمین‌های موجود برای دوره نزدیک

• ۲۰۱۵: ۱۸.۳۸٪ از GDP (بر اساس Medina & Schneider, ۲۰۱۸)
• دوره ۱۹۹۱-۲۰۱۷: میانگین حدود ۱۸-۱۹٪، با کمترین ۱۳.۲٪ و بیشترین ۲۰.۵٪
• تخمین‌های محلی (ایرانی):
  • یک مطالعه (۲۰۲۲) با روش MIMIC: میانگین بالاتر، حدود ۳۱-۳۵٪ در کل کشور و شهرهای بزرگ (به دلیل عوامل مانند تورم، تحریم‌ها و بخش ساخت‌وساز).
  • گزارش‌های دیگر (مانند World Bank یا مقالات داخلی): حدود ۳۰-۳۵٪ در سال‌های اخیر، به ویژه با تأثیر تحریم‌های ۲۰۱۸ به بعد که فعالیت‌های غیررسمی را افزایش داد.

روند کلی توسعه در ۲۰۱۶-۲۰۲۴

• ۲۰۱۶-۲۰۱۷: با اجرای برجام و کاهش تحریم‌ها، رشد GDP رسمی بالا بود (۱۳.۴٪ در ۲۰۱۶ و ۳.۸٪ در ۲۰۱۷)، اما مطالعات نشان می‌دهد که اقتصاد سایه نیز رشد کرد (حتی بیشتر از رسمی، به دلیل فرصت‌های جدید غیررسمی).
• ۲۰۱۸ به بعد: بازگشت تحریم‌های شدید آمریکا منجر به کوچک شدن اقتصاد رسمی شد، اما اقتصاد سایه احتمالاً افزایش یافت (به دلیل فرار از تحریم‌ها، تجارت غیررسمی، قاچاق و فعالیت‌های زیرزمینی). عوامل مانند تورم بالا (۳۰-۵۰٪ سالانه)، بیکاری و محدودیت‌های بانکی این روند را تقویت کرد.
• ۲۰۲۰-۲۰۲۴: با کووید-۱۹، تورم مداوم و تحریم‌ها، تخمین‌های غیررسمی نشان‌دهنده سهم بالاتر اقتصاد سایه (حدود ۳۰-۴۰٪ در برخی گزارش‌ها) است، اما بدون داده دقیق سالانه.

نکته مهم: اندازه اقتصاد سایه به روش‌های مختلف (MIMIC، تقاضای ارز و غیره) متفاوت تخمین زده می‌شود و اختلافات زیادی وجود دارد. تحریم‌ها معمولاً اقتصاد سایه را بزرگ‌تر می‌کنند، زیرا فعالیت‌های رسمی محدود می‌شود.

نویسنده: محمدعلی عرب پور